انواع قرارداد اختیار معامله چیست؟

دنیای سرمایه‌گذاری پر از اصطلاحات و ابزارهای گوناگون است که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. یکی از این ابزارهای جذاب و در عین حال پیچیده «قرارداد اختیار معامله» یا معاملات آپشن است. شاید در نگاه اول کمی ترسناک به نظر برسد اما با درک مفاهیم پایه‌ای آن متوجه می‌شویم که چه فرصت‌های بی‌نظیری را می‌تواند پیش روی ما قرار دهد. این مطلب قرار است به زبانی ساده شما را با جهان قرارداد اختیار معامله آشنا کند.

قرارداد اختیار معامله: یک «حق» ارزشمند

تصور کنید می‌خواهید یک خودرو بخرید اما فعلا پول کافی ندارید یا مطمئن نیستید که قیمت آن در آینده چگونه تغییر می‌کند. در این حالت می‌توانید با پرداخت مبلغی به عنوان «بیعانه» حق خرید آن خودرو را در یک تاریخ مشخص و با یک قیمت مشخص برای خودتان رزرو کنید. این دقیقا مفهوم پایه‌ای یک قرارداد اختیار معامله است.

• تعریف ساده: قرارداد اختیار معامله یک «حق» است نه یک «تعهد» برای خریدار. خریدار با پرداخت مبلغی (که در ادامه توضیح داده می‌شود) این حق را به دست می‌آورد که یک دارایی مشخص (مانند سهام یک شرکت خودرو سازی یا سکه) را در یک تاریخ معین (تاریخ سررسید) و با یک قیمت معین (قیمت اعمال) بخرد یا بفروشد.

• خریدار در مقابل فروشنده:

  • خریدار اختیار: اختیار دارد که از حق خود استفاده کند یا نکند.
  • فروشنده اختیار: تعهد دارد که اگر خریدار تصمیم به استفاده از حق خود گرفت به قرارداد عمل کند.

انواع اصلی قرارداد اختیار معامله

به طور کلی دو نوع اصلی قرارداد اختیار معامله وجود دارد که هر یک کاربردهای متفاوتی دارند:

• اختیار خرید (Call Option)
• اختیار فروش (Put Option)

در ادامه به طور مفصل هر یک را بررسی می‌کنیم.

اختیار خرید (Call Option)

اختیار خرید به دارنده آن «حق خرید» یک دارایی پایه را با قیمت اعمال و در تاریخ سررسید مشخص می‌دهد.

تعریف اختیار خرید

اختیار خرید، اوراق بهاداری است که در ازای پرداخت مبلغی (پرمیوم) به خریدار این اختیار را می‌دهد تا در تاریخ مشخصی (تاریخ اعمال) با پرداخت مبلغی مشخص (قیمت اعمال) دارایی پایه را از فروشنده تحویل بگیرد.

خرید اختیار خرید (Long Call)

چه زمانی استفاده می‌شود؟

معامله‌گران زمانی اقدام به خرید اختیار خرید می‌کنند که دیدگاه «صعودی» نسبت به آینده قیمت دارایی پایه داشته باشند. آنها انتظار دارند قیمت دارایی پایه تا تاریخ سررسید از مجموع قیمت اعمال و پریمیوم پرداختی فراتر رود.

سود و زیان:

• پتانسیل سود: نامحدود. هرچقدر قیمت دارایی پایه بیشتر افزایش یابد سود خریدار اختیار خرید نیز بیشتر می‌شود.
• پتانسیل زیان: محدود به پریمیوم پرداختی. اگر قیمت دارایی پایه آنطور که انتظار می‌رفت افزایش پیدا نکند و اعمال اختیار خرید به صرفه نباشد خریدار صرفا پریمیوم پرداختی را از دست می‌دهد.

مثال:

فرض کنید قیمت فعلی سهام شرکت X حدود 100 تومان است. شما پیش‌بینی می‌کنید قیمت این سهم طی 3 ماه آینده افزایش چشمگیری خواهد داشت. یک قرارداد اختیار خرید برای 1000 سهم شرکت X با قیمت اعمال 105 تومان و تاریخ سررسید 3 ماهه با پریمیوم 5 تومان برای هر سهم خریداری می‌کنید. (مجموع پریمیوم پرداختی: 5000 تومان)

• سناریو 1 (سود): در تاریخ سررسید قیمت سهم X به 120 تومان می‌رسد. شما از حق خود استفاده کرده و 1000 سهم را به قیمت اعمال یعنی 105 تومان می‌خرید (هزینه: 105000 تومان). ارزش بازار این سهام 120000 تومان است. سود شما (پیش از کسر پریمیوم) 15000 تومان و سود خالص شما 10000 تومان (15000 – 5000) خواهد بود.
• سناریو 2 (زیان): در تاریخ سررسید قیمت سهم X به 100 تومان می‌رسد یا کمتر می‌شود. خرید سهم با قیمت 105 تومان منطقی نیست. شما از حق خود استفاده نمی‌کنید و زیان شما همان 5000 تومان پریمیوم پرداختی است.

فروش اختیار خرید (Short Call)

چه زمانی استفاده می‌شود؟

معامله‌گران زمانی اقدام به فروش اختیار خرید می‌کنند که دیدگاه «خنثی» یا «نزولی» نسبت به آینده قیمت دارایی پایه داشته باشند. آنها انتظار دارند قیمت دارایی پایه تا تاریخ سررسید افزایش قابل توجهی نداشته باشد و یا حتی کاهش یابد تا اختیار خرید خریداری شده توسط طرف مقابل اعمال نشود و پریمیوم دریافتی به عنوان سود برایشان باقی بماند.

سود و زیان:

• پتانسیل سود: محدود به پریمیوم دریافتی.
• پتانسیل زیان: نامحدود. اگر قیمت دارایی پایه برخلاف انتظار فروشنده به شدت افزایش یابد او مجبور است دارایی را با قیمت پایین‌تر (قیمت اعمال) به خریدار تحویل دهد و زیان سنگینی متحمل شود. این حالت خصوصا در «فروش اختیار خرید بدون پوشش» یا «خالی فروشی» بسیار خطرناک است.

مثال:

فرض کنید سهام شرکت Y در حال حاضر 200 تومان معامله می‌شود. شما پیش‌بینی می‌کنید که قیمت این سهم در 2 ماه آینده افزایش چشمگیری نخواهد داشت و احتمالا در همین محدوده باقی می‌ماند یا حتی کمی کاهش می‌یابد. شما تصمیم می‌گیرید یک قرارداد اختیار خرید برای 1000 سهم شرکت Y با قیمت اعمال 210 تومان و تاریخ سررسید 2 ماهه را بفروشید. بابت فروش این اختیار شما پریمیومی معادل 8 تومان برای هر سهم دریافت می‌کنید (مجموع پریمیوم دریافتی: 8000 تومان).

• سناریو 1 (سود – انتظار شما محقق می‌شود): در تاریخ سررسید قیمت سهم Y به 205 تومان می‌رسد یا کمتر از 210 تومان باقی می‌ماند. خریداری که این اختیار را از شما خریده است تمایلی به اعمال حق خود نخواهد داشت زیرا می‌تواند سهم را از بازار ارزان‌تر تهیه کند. در این حالت قرارداد منقضی می‌شود و کل 8000 تومان پریمیوم دریافتی به عنوان سود برای شما باقی می‌ماند. این حداکثر سود شما در این معامله است.

• سناریو 2 (زیان – قیمت برخلاف انتظار افزایش می‌یابد): در تاریخ سررسید قیمت سهم Y به 225 تومان افزایش پیدا می‌کند. خریدار اختیار از حق خود استفاده کرده و 1000 سهم را از شما به قیمت اعمال یعنی 210 تومان می‌خرد. شما مجبور هستید این 1000 سهم را (که یا از قبل دارید یا باید از بازار با قیمت 225 تومان تهیه کنید) به او تحویل دهید.

  • اگر سهم را از قبل نداشته باشید (فروش بدون پوشش): شما 1000 سهم را به قیمت 225000 تومان از بازار می‌خرید و به قیمت 210000 تومان به خریدار اختیار می‌فروشید. زیان شما در این بخش 15000 تومان است. با احتساب 8000 تومان پریمیوم دریافتی زیان خالص شما 7000 تومان (15000 – 8000) خواهد بود. هرچه قیمت سهم بیشتر از 218 تومان (قیمت اعمال + پریمیوم دریافتی) شود زیان شما نیز بیشتر خواهد شد و این زیان پتانسیل نامحدود دارد.

اختیار فروش (Put Option)

اختیار فروش به دارنده آن «حق فروش» یک دارایی پایه را با قیمت اعمال و در تاریخ سررسید مشخص می‌دهد.

تعریف اختیار فروش

اختیار فروش اوراق بهاداری است که در ازای پرداخت مبلغی (پریمیوم) به خریدار این اختیار را می‌دهد تا در تاریخ مشخص (تاریخ اعمال)، با دریافت مبلغی مشخص (قیمت اعمال) دارایی پایه را به فروشنده تحویل دهد.

خرید اختیار فروش (Long Put)

چه زمانی استفاده می‌شود؟

معامله‌گران زمانی اقدام به خرید اختیار فروش می‌کنند که دیدگاه «نزولی» نسبت به آینده قیمت دارایی پایه داشته باشند. آنها انتظار دارند قیمت دارایی پایه تا تاریخ سررسید از قیمت اعمال منهای پریمیوم پرداختی کمتر شود. این استراتژی همچنین برای پوشش ریسک کاهش ارزش دارایی‌های موجود در سبد سهام نیز کاربرد دارد.

سود و زیان:

    پتانسیل سود: تقریبا نامحدود (تا زمانی که قیمت دارایی به صفر برسد). هرچقدر قیمت دارایی پایه بیشتر کاهش یابد سود خریدار اختیار فروش نیز بیشتر می‌شود.

    پتانسیل زیان: محدود به پریمیوم پرداختی. اگر قیمت دارایی پایه آنطور که انتظار می‌رفت کاهش پیدا نکند و اعمال اختیار فروش به صرفه نباشد خریدار صرفا پریمیوم پرداختی را از دست می‌دهد.

مثال:

فرض کنید قیمت فعلی سکه طلا 100 میلیون تومان است. شما پیش‌بینی می‌کنید قیمت سکه طی 1 ماه آینده کاهش خواهد یافت. یک قرارداد اختیار فروش برای یک سکه با قیمت اعمال 95 میلیون تومان و تاریخ سررسید 1 ماهه با پریمیوم 2 میلیون تومان خریداری می‌کنید.

• سناریو 1 (سود): در تاریخ سررسید قیمت سکه به 80 میلیون تومان می‌رسد. شما از حق خود استفاده کرده و سکه خود را (یا سکه‌ای که از بازار با قیمت 80 میلیون تهیه می‌کنید) به قیمت اعمال یعنی 95 میلیون تومان می‌فروشید. سود شما (پیش از کسر پریمیوم) 15 میلیون تومان و سود خالص شما 13 میلیون تومان (15 – 2) خواهد بود.
• سناریو 2 (زیان): در تاریخ سررسید قیمت سکه 95 میلیون تومان یا بیشتر است. فروش سکه با قیمت 95 میلیون تومان سودی ندارد یا حتی زیان‌آور است. شما از حق خود استفاده نمی‌کنید و زیان شما همان 2 میلیون تومان پریمیوم پرداختی است.

فروش اختیار فروش (Short Put)

چه زمانی استفاده می‌شود؟

معامله‌گران زمانی اقدام به فروش اختیار فروش می‌کنند که دیدگاه «خنثی» یا «صعودی» نسبت به آینده قیمت دارایی پایه داشته باشند. آنها انتظار دارند قیمت دارایی پایه تا تاریخ سررسید کاهش قابل توجهی نداشته باشد و یا حتی افزایش یابد تا اختیار فروش خریداری شده توسط طرف مقابل اعمال نشود و پریمیوم دریافتی به عنوان سود برایشان باقی بماند. گاهی اوقات فروش اختیار فروش به عنوان راهی برای خرید دارایی پایه با قیمتی پایین‌تر از قیمت فعلی بازار نیز استفاده می‌شود (اگر اختیار اعمال شود فروشنده مجبور به خرید دارایی با قیمت اعمال است که ممکن است از قیمت بازار در آن لحظه پایین‌تر باشد و او به این ترتیب دارایی مورد نظر را با تخفیف به دست آورده است).

سود و زیان:

• پتانسیل سود: محدود به پریمیوم دریافتی.
• پتانسیل زیان: تقریبا نامحدود (تا زمانی که قیمت دارایی به صفر برسد). اگر قیمت دارایی پایه برخلاف انتظار فروشنده به شدت کاهش یابد او مجبور است دارایی را با قیمت بالاتر (قیمت اعمال) از خریدار اختیار بخرد و زیان سنگینی متحمل شود.

مثال:

فرض کنید قیمت فعلی سهام شرکت Z حدود 150 تومان است. شما دیدگاه مثبتی نسبت به این سهم دارید و معتقدید قیمت آن کاهش نخواهد یافت و یا حتی ممکن است کمی افزایش یابد. همچنین شما مایل هستید در صورتی که قیمت سهم کمی پایین‌تر بیاید آن را خریداری کنید. شما یک قرارداد اختیار فروش برای 500 سهم شرکت Z با قیمت اعمال 140 تومان و تاریخ سررسید 1 ماهه را می‌فروشید و بابت آن پریمیومی معادل 6 تومان برای هر سهم دریافت می‌کنید (مجموع پریمیوم دریافتی: 3000 تومان).

• سناریو 1 (سود – انتظار شما محقق می‌شود): در تاریخ سررسید قیمت سهم Z به 145 تومان می‌رسد یا بالاتر از 140 تومان باقی می‌ماند. خریداری که این اختیار را از شما خریده است تمایلی به اعمال حق خود ندارد زیرا می‌تواند سهم را در بازار با قیمت بالاتری بفروشد (یا اصلا نمی‌خواهد بفروشد). قرارداد منقضی می‌شود و کل 3000 تومان پریمیوم دریافتی به عنوان سود برای شما باقی می‌ماند. این حداکثر سود شما است.
• سناریو 2 (قیمت کاهش می‌یابد و شما سهم را می‌خرید): در تاریخ سررسید قیمت سهم Z به 130 تومان کاهش پیدا می‌کند. خریدار اختیار از حق خود استفاده کرده و 500 سهم را به شما با قیمت اعمال یعنی 140 تومان می‌فروشد. شما مجبور به خرید این 500 سهم با مجموع قیمت 70000 تومان هستید. با توجه به اینکه شما 3000 تومان پریمیوم دریافت کرده بودید هزینه تمام شده هر سهم برای شما 134 تومان ( (70000 – 3000) / 500 ) خواهد بود که از قیمت اعمال (140 تومان) کمتر است. شما حالا مالک 500 سهم هستید که به طور موثر با قیمتی پایین‌تر از قیمت اعمال خریداری کرده‌اید. اگر قیمت سهم به شدت کاهش یابد مثلا به 100 تومان برسد شما همچنان مجبور به خرید با قیمت 140 تومان هستید و در این حالت زیان تحقق نیافته شما بیشتر خواهد بود (البته پریمیوم دریافتی بخشی از این زیان را جبران می‌کند).

عوامل موثر بر قیمت پریمیوم

قیمت پریمیوم در قراردادهای اختیار معامله، برخلاف قیمت اعمال یا مقدار قرارداد، ثابت نیست و در طول زمان تغییر می‌کند. این تغییرات تحت تاثیر عوامل مختلفی رخ می‌دهد. درک این عوامل برای معامله‌گران بازار اختیار معامله بسیار مهم است. چهار عامل اصلی که بر قیمت پریمیوم تاثیر می‌گذارند عبارتند از: تاریخ اعمال، قیمت اعمال، نوسان‌پذیری سهم پایه و نرخ بهره بدون ریسک. در ادامه هر یک از این موارد را به طور خلاصه بررسی می‌کنیم.

تاریخ اعمال

«تاریخ اعمال» یکی از عوامل مهم در قیمت پریمیوم اختیار معامله است. با نزدیک شدن به تاریخ سررسید، قیمت پریمیوم معمولا کاهش می‌یابد، چون «ارزش زمانی» آن کم می‌شود. ارزش زمانی به فرصت سودی اشاره دارد که از سرمایه‌گذاری پول لازم برای اعمال اختیار در جای دیگر، طی مدت قرارداد، به دست می‌آمد. زمان کمتر یعنی سود بالقوه کمتر و در نتیجه پریمیوم پایین‌تر.

نزدیک به سررسید، اگر قیمت سهم پایه و قیمت اعمال برابر باشند، پریمیوم تقریبا صفر است. اگر اختیار در سود باشد (قیمت سهم > قیمت اعمال)، پریمیوم معادل تفاوت این دو قیمت می‌شود. اما اگر در زیان باشد (قیمت سهم < قیمت اعمال)، پریمیوم صفر می‌شود چون اعمال آن دیگر به صرفه نیست.

قیمت اعمال

«قیمت اعمال» یا همان قیمت توافقی برای خرید/فروش سهم پایه در آینده، عامل کلیدی دیگری در تعیین پریمیوم است. رابطه‌ی این قیمت با قیمت روز سهم پایه در بازار، مستقیما بر پریمیوم تاثیر می‌گذارد.

معمولا، هرچه قیمت اعمال به قیمت فعلی سهم پایه نزدیک‌تر باشد (اختیار «نزدیک به پول» باشد)، پریمیوم آن بیشتر است. دلیلش این است که احتمال سوددهی چنین اختیاری در سررسید، بالاتر ارزیابی می‌شود. در واقع، پریمیوم بر اساس قیمت اعمال و اختلاف آن با قیمت سهم پایه در زمان معامله‌ی اختیار، تعیین می‌شود. برای نمونه، یک اختیار خرید با قیمت اعمال 2000 تومان، وقتی قیمت سهم نیز حدود 2000 تومان است، جذابیت بیشتری دارد، خصوصا اگر زمان زیادی تا سررسید باقی باشد که ارزش زمانی هم به آن اضافه کند.

نوسان‌پذیری تاریخی سهم

«نوسان‌پذیری تاریخی سهم» هم نقش مهمی در قیمت پریمیوم دارد. هرچه نوسانات قیمت سهم پایه بیشتر باشد و انتظار تداوم این نوسانات در آینده برود، پریمیوم اختیار معامله‌ی آن نیز بالاتر تعیین می‌شود. دلیل این امر، عدم قطعیت بیشتر درباره‌ی قیمت آینده‌ی سهم در شرایط نوسانی است. این عدم قطعیت، ریسک فروشنده‌ی اختیار را افزایش می‌دهد، پس او پریمیوم بیشتری طلب می‌کند. برای خریدار نیز، نوسان بالا می‌تواند فرصت سود بیشتری ایجاد کند، لذا حاضر به پرداخت پریمیوم بالاتر است. برای مثال، صندوق‌های اهرمی با نوسانات قیمتی زیاد، معمولا پریمیوم‌های بالاتری نسبت به سهم‌های آرام و کم‌نوسان دارند.

نرخ بهره بدون ریسک

«نرخ بهره بدون ریسک» عامل مهم دیگری است. این نرخ، سود حاصل از سرمایه‌گذاری‌های بدون ریسک (مانند سپرده بانکی) است و بر قیمت پریمیوم‌ها، خصوصا اختیار خرید، اثر می‌گذارد.

هنگام خرید یک اختیار خرید، پرداخت مبلغ اصلی سهم به آینده موکول می‌شود. پول لازم برای خرید سهم در سررسید را می‌توان تا آن زمان سرمایه‌گذاری کرد و سود بدون ریسک به دست آورد. هرچه نرخ بهره بدون ریسک بالاتر باشد، این سود بالقوه بیشتر است. این امر ارزش خرید اختیار را (به جای خرید نقدی سهم) بالا می‌برد و می‌تواند موجب افزایش پریمیوم اختیار خرید شود. برای مثال، اگر سود بانکی از 20 درصد به 30 درصد برسد، قیمت پریمیوم‌ها احتمالا افزایش می‌یابد و کاهش نرخ بهره نیز می‌تواند باعث کاهش آن‌ها شود.

برای خرید و فروش اختیار معامله در بورس ایران، ابتدا باید کد بورسی و حساب معاملاتی در کارگزاری‌های فعال این بازار داشته باشید. اختیار معامله، قراردادی است که حق خرید یا فروش دارایی پایه را با قیمتی مشخص و تا تاریخی معین به شما می‌دهد، بدون الزام.

از طریق پلتفرم آنلاین کارگزاری خود، می‌توانید قراردادهای “اختیار خرید” (Call) را برای پیش‌بینی افزایش قیمت و “اختیار فروش” (Put) را برای پیش‌بینی کاهش قیمت معامله کنید. هر قرارداد دارای قیمت اعمال (Strike Price) و تاریخ سررسید (Maturity Date) مشخصی است.

به دلیل ماهیت اهرمی و پیچیدگی، این معاملات نیازمند دانش عمیق، تحلیل دقیق بازار و مدیریت ریسک قوی است. پیش از ورود به این بازار، حتماً آموزش‌های لازم را ببینید و با سازوکار کامل آن آشنا شوید.

قرارداد اختیار معامله: دروازه‌ای به سوی فرصت‌های نوین مالی

قرارداد اختیار معامله ابزاری قدرتمند و انعطاف‌پذیر در بازارهای مالی است که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد استراتژی‌های متنوعی را برای مدیریت ریسک کسب سود از نوسانات قیمت و ایجاد درآمد به کار گیرند. این قراردادها با ارائه «حق» خرید یا فروش یک دارایی پایه در قیمتی مشخص و تا تاریخی معین در ازای پرداخت «پریمیوم» افق‌های جدیدی را پیش روی فعالان بازار قرار می‌دهند.

با این حال نباید فراموش کرد که جذابیت‌های قرارداد اختیار معامله با پیچیدگی‌های خاص خود همراه است. همانطور که خرید اختیار می‌تواند زیان را به پریمیوم پرداختی محدود و سود را نامحدود کند فروش اختیار (به ویژه بدون پوشش) می‌تواند ریسک‌های قابل توجهی را به همراه داشته باشد. بنابراین آموزش مستمر شروع با احتیاط و مبالغ کم و پایبندی به اصول مدیریت ریسک از شروط اصلی موفقیت در این بازار پویا و هیجان‌انگیز است. با صرف زمان برای یادگیری و کسب تجربه می‌توان از پتانسیل‌های بی‌نظیر قرارداد اختیار معامله برای دستیابی به اهداف مالی بهره‌مند شد.

استراتژی کاورد کال یعنی شما روی سهامی که دارید، یک آپشن کال می‌فروشید تا از پرمیوم (حق فروش آپشن) آن درآمد کسب کنید، اما در عوض، اگر قیمت سهم بالا برود، ممکن است مجبور به فروش سهام خود در قیمت تعیین‌شده (استرایک) شوید.

این خط به طور خلاصه موارد زیر را پوشش می‌دهد:

• عمل اصلی: فروش آپشن کال.
• شرط لازم: داشتن سهام پایه.
• منفعت اصلی: کسب درآمد از پرمیوم.
• ریسک/تعهد: احتمال فروش سهام در قیمت استرایک (محدود شدن سود از رشد سهم).