اختیار فروش چیست؟

در دنیای پیچیده و پویای امروز سرمایه‌گذاری، ابزارهای مالی متنوعی برای مدیریت ریسک و کسب سود وجود دارند. یکی از این ابزارهای کارآمد که شاید کمتر به گوش عموم رسیده باشد، «اختیار فروش» است. در این مطلب قصد داریم به زبانی ساده و روان، شما را با مفهوم اختیار فروش، سازوکار آن، و چگونگی استفاده از آن در بازار اختیار معامله آشنا کنیم. هدف ما این است که حتی اگر پیش‌زمینه‌ی تخصصی در امور مالی ندارید، بتوانید درک روشنی از این ابزار به دست آورید.

اختیار فروش به زبان ساده

بیایید از تعریف شروع کنیم. اختیار فروش، نوعی قرارداد مالی است که به خریدار خود این «حق» را می‌دهد (اما او را «ملزم» نمی‌کند) که مقدار مشخصی از یک دارایی پایه (مانند سهام، سکه، یا ارز) را با یک قیمت تعیین‌شده (به نام قیمت اعمال) و در یک تاریخ مشخص در آینده (به نام تاریخ سررسید یا تاریخ اعمال) به فروشنده آن قرارداد، بفروشد. برای اینکه این حق فروش را به دست آورد، خریدار اختیار فروش، مبلغی را به فروشنده آن پرداخت می‌کند که به آن «پریمیوم» یا «بیعانه» می‌گوییم.

اجزای اصلی قرارداد اختیار فروش:

• دارایی پایه: همان چیزی است که قرارداد اختیار فروش بر مبنای آن تنظیم می‌شود؛ مثلا سهام یک شرکت خاص یا سکه طلا.
• قیمت اعمال: قیمتی است که خریدار اختیار فروش حق دارد دارایی پایه را در تاریخ سررسید به آن قیمت بفروشد.
• تاریخ سررسید/تاریخ اعمال: آخرین روزی است که خریدار می‌تواند از حق فروش خود استفاده کند. پس از این تاریخ، قرارداد باطل می‌شود.
• پریمیوم: مبلغی است که خریدار اختیار فروش برای به دست آوردن حق فروش، به فروشنده آن پرداخت می‌کند. این مبلغ برای فروشنده، درآمد محسوب می‌شود.
• مقدار قرارداد: تعداد واحد از دارایی پایه که موضوع قرارداد است (مثلا 1000 سهم یا 1 سکه).

یک مثال ساده خارج از بورس:

فرض کنید شما صاحب یک خودروی پراید هستید و نگرانید که در یک سال آینده قیمت آن کاهش یابد. دوست شما، علی، معتقد است قیمت پراید یا ثابت می‌ماند یا افزایش پیدا می‌کند. شما با علی یک قرارداد «اختیار فروش» برای پراید خودتان می‌بندید:

• دارایی پایه: خودروی پراید شما.
• قیمت امروز پراید: 200 میلیون تومان.
• قیمت اعمال: شما توافق می‌کنید که حق داشته باشید پرایدتان را یک سال دیگر به قیمت 190 میلیون تومان به علی بفروشید.
• پریمیوم: شما برای این حق، مبلغ 5 میلیون تومان به علی پرداخت می‌کنید.
• تاریخ سررسید: یک سال دیگر.

حالا دو سناریو اصلی پیش می‌آید:

• قیمت پراید در یک سال آینده به 150 میلیون تومان می‌رسد: شما از اختیار فروش خود استفاده می‌کنید. پراید خود را به علی به قیمت 190 میلیون تومان می‌فروشید (در حالی که در بازار 150 میلیون ارزش دارد). در این حالت، شما از زیان بیشتر جلوگیری کرده‌اید. سود شما از این معامله (بدون در نظر گرفتن قیمت اولیه خرید پرایدتان) برابر است با (190 میلیون فروش – 150 میلیون ارزش بازار) – 5 میلیون پریمیوم پرداختی = 35 میلیون تومان. علی مجبور است پراید را 190 میلیون از شما بخرد و 35 میلیون تومان (به علاوه 5 میلیون پریمیومی که گرفته) زیان می‌کند، یا بهتر بگوییم، هزینه فرصت از دست رفته‌اش 40 میلیون تومان است.
• قیمت پراید در یک سال آینده به 220 میلیون تومان می‌رسد: شما قطعاً از اختیار فروش خود استفاده نمی‌کنید، چون می‌توانید پرایدتان را در بازار به قیمت 220 میلیون بفروشید، نه 190 میلیون. در این حالت، 5 میلیون تومانی که به عنوان پریمیوم به علی داده‌اید، «سوخت می‌شود» و زیان شما همین 5 میلیون تومان است. علی 5 میلیون تومان سود کرده است.

نکته مهم در اختیار فروش این است که خریدار «اختیار» دارد، نه «الزام». اگر شرایط بازار به نفعش نبود، می‌تواند از اعمال قرارداد صرف‌نظر کند و فقط پریمیوم پرداختی را از دست بدهد.

چرا از اختیار فروش استفاده می‌کنیم؟

اختیار فروش کاربردهای متنوعی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• پوشش ریسک (Hedging): همانطور که در مثال پراید دیدیم، اگر شما مالک یک دارایی هستید و نگران کاهش قیمت آن در آینده‌اید، می‌توانید با خرید اختیار فروش برای آن دارایی، ریسک خود را پوشش دهید. در صورت کاهش قیمت، زیان شما از محل سود حاصل از اختیار فروش جبران می‌شود.
• کسب سود از بازار نزولی: اگر پیش‌بینی می‌کنید قیمت یک دارایی کاهش خواهد یافت (حتی اگر آن دارایی را نداشته باشید)، می‌توانید با خرید اختیار فروش، از این کاهش قیمت سود کسب کنید. هرچه قیمت دارایی پایه بیشتر افت کند، ارزش اختیار فروش شما بیشتر می‌شود.
• انعطاف‌پذیری: اختیار فروش به سرمایه‌گذاران انعطاف زیادی می‌دهد. شما با پرداخت پریمیوم اندک، می‌توانید موقعیتی بزرگتر را کنترل کنید و در عین حال ریسک خود را به همان پریمیوم محدود نمایید.

مفاهیم کلیدی در اختیار فروش

برای درک بهتر معاملات اختیار فروش، آشنایی با چند اصطلاح ضروری است:

• پریمیوم (Premium): هزینه خرید حق فروش. این مبلغ به عوامل مختلفی مانند قیمت دارایی پایه، قیمت اعمال، نوسانات بازار و زمان باقی‌مانده تا سررسید بستگی دارد. پریمیوم از دو بخش تشکیل شده است: ارزش ذاتی و ارزش زمانی.
• ارزش ذاتی (Intrinsic Value): اگر قیمت اعمال بالاتر از قیمت روز دارایی پایه باشد، اختیار فروش «در سود» (In-the-Money) است و مابه‌التفاوت این دو قیمت، ارزش ذاتی آن را تشکیل می‌دهد. اگر قیمت اعمال مساوی یا کمتر از قیمت روز دارایی باشد، اختیار فروش «بی‌تفاوت» (At-the-Money) یا «در زیان» (Out-of-the-Money) است و ارزش ذاتی آن صفر است.
• ارزش زمانی (Time Value): مبلغی است که سرمایه‌گذاران حاضرند بیشتر از ارزش ذاتی برای یک اختیار بپردازند، به این امید که تا تاریخ سررسید، قیمت دارایی پایه در جهت مطلوب آنها حرکت کند. هرچه به تاریخ سررسید نزدیک‌تر می‌شویم، ارزش زمانی کاهش می‌یابد.
• نقطه سر به سر (Break-even Point): برای خریدار اختیار فروش، نقطه‌ی سر به سر قیمتی از دارایی پایه است که در آن، نه سود می‌کند و نه زیان. این نقطه از کم کردن پریمیوم پرداختی از قیمت اعمال به دست می‌آید. (نقطه سر به سر = قیمت اعمال – پریمیوم). اگر قیمت دارایی پایه در تاریخ سررسید پایین‌تر از این نقطه باشد، خریدار سود می‌کند.

خرید اختیار فروش

همانطور که اشاره شد، زمانی که شما یک اختیار فروش «می‌خرید»، در واقع حق فروش یک دارایی پایه را با قیمت و تاریخ مشخصی به دست می‌آورید.

چه زمانی اختیار فروش می‌خریم؟

• وقتی انتظار داریم قیمت دارایی پایه در آینده کاهش یابد.
• وقتی می‌خواهیم از دارایی‌های موجود خود در برابر کاهش قیمت محافظت کنیم (پوشش ریسک).

مزایای خرید اختیار فروش:

    ریسک محدود: حداکثر زیان شما به اندازه پریمیومی است که پرداخت کرده‌اید. حتی اگر قیمت دارایی پایه برخلاف انتظار شما افزایش یابد، شما بیشتر از پریمیوم از دست نخواهید داد.

    پتانسیل سود قابل توجه: اگر قیمت دارایی پایه به شدت کاهش یابد، سود شما می‌تواند چندین برابر پریمیوم پرداختی باشد. هرچه قیمت دارایی پایه از قیمت اعمال پایین‌تر برود (پس از کسر پریمیوم)، سود شما بیشتر می‌شود.

    اهرم مالی: با پرداخت مبلغ نسبتا کمی (پریمیوم)، می‌توانید از نوسانات قیمت یک دارایی بزرگتر بهره‌مند شوید.

معایب/ریسک‌های خرید اختیار فروش:

• از دست رفتن پریمیوم: اگر پیش‌بینی شما درست از آب درنیاید و قیمت دارایی پایه کاهش نیابد یا به اندازه کافی کاهش نیابد، پریمیوم پرداختی شما سوخت می‌شود.
• عامل زمان (Time Decay): ارزش زمانی یک اختیار فروش با نزدیک شدن به تاریخ سررسید کاهش می‌یابد. حتی اگر قیمت دارایی پایه ثابت بماند، ارزش اختیار شما به دلیل گذر زمان کم می‌شود.

سناریوهای سود و زیان خریدار اختیار فروش:

فرض کنید شما یک اختیار فروش برای سهام شرکت «الف» با مشخصات زیر خریده‌اید:

• قیمت فعلی سهم «الف»: 2000 تومان
• قیمت اعمال اختیار فروش: 1900 تومان
• پریمیوم پرداختی: 100 تومان
• نقطه سر به سر: 1900 – 100 = 1800 تومان

1. قیمت سهم در سررسید 1500 تومان: شما اختیار را اعمال می‌کنید. سهم را (اگر دارید یا از بازار می‌خرید) به 1900 تومان می‌فروشید. سود شما: (1900 – 1500) – 100 = 300 تومان به ازای هر سهم.
2. قیمت سهم در سررسید 1800 تومان: شما در نقطه سر به سر هستید. اگر اعمال کنید، (1900 – 1800) – 100 = 0. نه سود و نه زیان (به جز هزینه معاملات).
3. قیمت سهم در سررسید 1850 تومان: اگر اعمال کنید، (1900 – 1850) – 100 = -50 تومان. زیان شما 50 تومان است. اما اگر اعمال نکنید، کل پریمیوم 100 تومانی را از دست می‌دهید. پس در این حالت بهتر است اعمال کنید تا زیان کمتری متحمل شوید (به شرطی که اختلاف قیمت اعمال و قیمت بازار، از هزینه پریمیوم بیشتر باشد، یا حداقل زیان را کاهش دهد).
4. قیمت سهم در سررسید 2000 تومان: شما اختیار را اعمال نمی‌کنید. زیان شما معادل پریمیوم پرداختی، یعنی 100 تومان به ازای هر سهم است.

به طور کلی، خریدار اختیار فروش زمانی قرارداد را اعمال می‌کند که قیمت دارایی پایه در بازار از قیمت اعمال کمتر باشد و این اختلاف، حداقل بخشی از پریمیوم پرداختی را پوشش دهد یا زیان را از دست دادن کل پریمیوم کمتر کند.

فروش اختیار فروش

در طرف دیگر معامله، فروشنده اختیار فروش قرار دارد. وقتی شما یک اختیار فروش «می‌فروشید»، در واقع تعهد می‌کنید که اگر خریدار تصمیم به اعمال اختیار خود گرفت، دارایی پایه را با قیمت اعمال و در تاریخ سررسید از او «بخرید». در ازای این تعهد، شما پریمیوم را از خریدار دریافت می‌کنید.

چه زمانی اختیار فروش را می‌فروشیم؟

• وقتی انتظار داریم قیمت دارایی پایه افزایش یابد یا حداقل ثابت بماند و کاهش نیابد.
• وقتی می‌خواهیم از دارایی‌های خود درآمد اضافی کسب کنیم (استراتژی فروش اختیار فروش پوشش داده شده).
• وقتی تمایل داریم یک سهم خاص را در قیمتی پایین‌تر از قیمت فعلی بازار بخریم (خرید غیرمستقیم).

مزایای فروش اختیار فروش:

• درآمد از پریمیوم: شما بلافاصله پس از فروش اختیار، پریمیوم را دریافت می‌کنید. اگر اختیار اعمال نشود، این پریمیوم سود خالص شما خواهد بود.
• خرید دارایی با تخفیف: اگر قیمت دارایی پایه کاهش یابد و اختیار اعمال شود، شما ملزم به خرید دارایی با قیمت اعمال هستید. اما چون قبلا پریمیوم دریافت کرده‌اید، قیمت تمام شده واقعی برای شما (قیمت اعمال – پریمیوم دریافتی) خواهد بود که کمتر از قیمت اعمال است.

معایب/ریسک‌های فروش اختیار فروش:

• ریسک زیان قابل توجه: اگر قیمت دارایی پایه به شدت کاهش یابد، زیان شما می‌تواند بسیار زیاد باشد. شما مجبورید دارایی را به قیمت اعمال (که حالا بسیار بالاتر از قیمت بازار است) بخرید. حداکثر زیان شما (قیمت اعمال – پریمیوم دریافتی) خواهد بود، البته تا زمانی که قیمت دارایی به صفر برسد.
• سود محدود: حداکثر سود شما به اندازه پریمیومی است که دریافت کرده‌اید.

سناریوهای سود و زیان فروشنده اختیار فروش:

با همان مثال قبلی، اما این بار شما فروشنده اختیار فروش هستید:

• قیمت فعلی سهم «الف»: 2000 تومان
• قیمت اعمال اختیار فروش: 1900 تومان
• پریمیوم دریافتی: 100 تومان
• نقطه سر به سر برای شما: 1900 – 100 = 1800 تومان (اگر قیمت زیر این بیاید، شما وارد زیان می‌شوید)

1. قیمت سهم در سررسید 1500 تومان: خریدار اختیار را اعمال می‌کند. شما مجبورید سهم را به 1900 تومان بخرید در حالی که در بازار 1500 تومان است. زیان شما: (1500 – 1900) + 100 = -300 تومان به ازای هر سهم.
2. قیمت سهم در سررسید 1800 تومان: شما در نقطه سر به سر هستید. اگر اعمال شود، (1800 – 1900) + 100 = 0.
3. قیمت سهم در سررسید 2000 تومان: خریدار اختیار را اعمال نمی‌کند. سود شما معادل پریمیوم دریافتی، یعنی 100 تومان به ازای هر سهم است.

فروشنده اختیار فروش زمانی سود می‌کند که قیمت دارایی پایه در تاریخ سررسید، بالاتر از نقطه سر به سر (قیمت اعمال منهای پریمیوم دریافتی) باشد.

استراتژی نوسان گیری در اختیار معامله

استراتژی نوسان‌گیری در بازار اختیار معامله (آپشن) به زبان ساده یعنی شما سعی می‌کنید از حرکات قیمتی کوتاه‌مدت تا میان‌مدت (چند روز تا چند هفته) در یک سهم یا شاخص، با استفاده از قراردادهای اختیار معامله سود ببرید.

1. پیدا کردن یک فرصت: با تحلیل تکنیکال (الگوها، روندها، حمایت/مقاومت) یا اخبار مهم، پیش‌بینی می‌کنید قیمت سهم یا شاخص پایه در آینده نزدیک (مثلا طی چند هفته) بالا یا پایین می‌رود.

2. انتخاب جهت و قرارداد:

   1. اگر انتظار رشد دارید: خرید اختیار خرید (Call Option).
   2. اگر انتظار ریزش دارید: خرید اختیار فروش (Put Option).

3. انتخاب قیمت اعمال (Strike) و تاریخ انقضا (Expiration):

   1. تاریخ انقضا: باید به اندازه کافی فرصت بدهد تا حرکت مورد انتظار شما اتفاق بیفتد (مثلا چند هفته تا یکی دو ماه). نه خیلی دور که گران باشد، نه خیلی نزدیک که زمان کم بیاورید.
   2. قیمت اعمال: اغلب نزدیک به قیمت فعلی سهم (At-the-Money) یا کمی با فاصله (Out-of-the-Money برای ریسک بیشتر و پتانسیل سود بالاتر، یا In-the-Money برای ریسک کمتر و شباهت بیشتر به حرکت سهم) انتخاب می‌شود.

4. ورود و خروج از معامله:

   1. قرارداد اختیار را می‌خرید.
   2. وقتی قیمت سهم در جهت پیش‌بینی شما حرکت کرد و ارزش قرارداد اختیار شما بالا رفت، آن را قبل از تاریخ انقضا می‌فروشید و سود می‌کنید.
   3. اگر پیش‌بینی اشتباه بود یا زمان به ضرر شما عمل کرد، برای جلوگیری از زیان بیشتر (یا از دست رفتن کل مبلغ پرداختی)، قرارداد را می‌فروشید یا اجازه می‌دهید منقضی شود.

اختیار فروش: یک بازی با جمع صفر

مهم است بدانید که بازار اختیار معامله، یک بازی با جمع صفر (Zero-Sum Game) است. این یعنی در هر معامله اختیار، سودی که یک طرف به دست می‌آورد، معادل زیانی است که طرف دیگر متحمل می‌شود (البته بدون در نظر گرفتن هزینه‌های معاملاتی مانند کارمزد). اگر خریدار اختیار فروش سود کند، فروشنده آن زیان کرده است و بالعکس.

این موضوع به معنای غیراخلاقی بودن این معاملات نیست. بازارهای مالی بر اساس پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌های متفاوت افراد شکل می‌گیرند. یک نفر بر اساس تحلیل خود انتظار کاهش قیمت دارد و اختیار فروش می‌خرد، و فرد دیگری با تحلیل متفاوت، انتظار رشد یا ثبات قیمت را دارد و همان اختیار فروش را می‌فروشد. در نهایت، بازار مشخص می‌کند کدام تحلیل درست‌تر بوده و برنده‌ی این «بازی» کیست.

نکات پایانی و جمع‌بندی

اختیار فروش و اختیار خرید ابزاری قدرتمند در جعبه ابزار معاملات آپشن است. این ابزار می‌تواند برای پوشش ریسک، کسب سود از بازارهای نزولی، یا حتی ایجاد درآمد مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، مانند هر ابزار مالی دیگری، استفاده از اختیار فروش نیازمند دانش، تحلیل دقیق، و درک کامل ریسک‌های آن است.

ما در این مطلب سعی کردیم مفاهیم پایه اختیار فروش را به زبانی ساده بیان کنیم. به یاد داشته باشید که این تنها نقطه شروع است. اگر علاقه‌مند به استفاده از این ابزار هستید، حتما زمان بیشتری را صرف یادگیری استراتژی‌های مختلف و پیچیدگی‌های آن کنید. مدیریت ریسک و حفظ سرمایه باید همیشه اولویت اصلی شما در هر نوع سرمایه‌گذاری، به ویژه در بازار مشتقه مانند اختیار معامله باشد. با آموزش صحیح و رویکردی محتاطانه، اختیار فروش می‌تواند به شما در دستیابی به اهداف مالیتان کمک کند.