اختیار خرید چیست؟

در حال حاضر ابزارهای مالی متنوعی برای سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک در دسترس هستند. یکی از این ابزارها که در سال‌های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب کرده، «اختیار معامله» یا آپشن (Option) است. اختیار معامله به زبان ساده، یک «حق» است، نه یک «تعهد». این ابزار در بازار سهام به دو دسته‌ی کلی تقسیم می‌شود: اختیار خرید و اختیار فروش. در این مطلب، به طور اختصاصی به بررسی «اختیار خرید» (Call Option) می‌پردازیم و سعی می‌کنیم با زبانی ساده، مفاهیم و کاربردهای آن را برای شما روشن کنیم.

اختیار خرید به زبان ساده: مثالی از دنیای واقعی

برای درک بهتر اختیار خرید، بیایید از یک مثال کاملا غیر بورسی شروع کنیم. تصور کنید قصد خرید یک خودروی پراید را دارید.

• روش معمول: افراد عادی پول را پرداخت می‌کنند، خودرو را تحویل می‌گیرند و سند می‌زنند. همه چیز در لحظه انجام می‌شود.
• روش پیش‌خرید (مشابه اختیار خرید): حالتی را در نظر بگیرید که شما در حال حاضر پول کافی ندارید یا به هر دلیلی نمی‌خواهید خودرو را فورا بخرید. اما نگران افزایش قیمت آن در آینده هستید. در این حالت، می‌توانید با فروشنده توافق کنید که مبلغی را به عنوان «بیعانه» (پیش‌پرداخت) امروز پرداخت کنید تا حق خرید آن خودرو را در یک تاریخ مشخص (مثلا 3 ماه دیگر) و با یک قیمت مشخص (که از امروز تعیین می‌شود) برای خودتان محفوظ نگه دارید.

فرض کنیم امروز اول دی ماه است و قیمت پراید 100 میلیون تومان. شما با فروشنده قرارداد می‌بندید که:

1. مقدار مشخص: یک دستگاه پراید
2. زمان مشخص: اول فروردین ماه (3 ماه بعد)
3. قیمت مشخص: 105 میلیون تومان

شاید بپرسید چرا 105 میلیون تومان، وقتی قیمت فعلی 100 میلیون است؟ پاسخ در تورم نهفته است. در یک اقتصاد تورمی، انتظار می‌رود قیمت کالاها در طول زمان افزایش یابد. پس طبیعی است که برای خرید یک کالا در آینده، مبلغ بیشتری نسبت به قیمت امروز آن بپردازید.

نقش «بیعانه» یا «پریمیوم» در اختیار خرید

کلیدواژه‌ی اصلی در اختیار خرید، همین «بیعانه» است که در بازار مالی به آن «پریمیوم» (Premium) می‌گویند. شما با پرداخت این بیعانه، «حق» خرید پراید را در تاریخ و با قیمت مشخص شده به دست می‌آورید، اما «تعهدی» به خرید آن ندارید.

• مبلغ بیعانه: این مبلغ کاملا توافقی است و می‌تواند در زمان‌های مختلف تغییر کند. فرض کنیم در مثال ما، بیعانه 15 میلیون تومان است. یعنی شما 15 میلیون تومان امروز پرداخت می‌کنید و متعهد می‌شوید (البته اگر بخواهید خودرو را تحویل بگیرید) 90 میلیون تومان دیگر را در 3 ماه آینده بپردازید.
• تعهد فروشنده: فروشنده با دریافت بیعانه، متعهد می‌شود که خودرو را در تاریخ مقرر و با قیمت 105 میلیون تومان به شما بفروشد، حتی اگر قیمت بازار در آن زمان به 1 میلیارد تومان رسیده باشد! او حق فروش خودرو به شخص دیگری را ندارد.

چرا از اختیار خرید استفاده می‌کنیم؟

دلایل مختلفی برای استفاده از این روش وجود دارد:

1. عدم قطعیت آینده: هیچکس نمی‌داند 3 ماه دیگر قیمت پراید چقدر خواهد بود. ممکن است ارزان‌تر شود، ثابت بماند یا بسیار گران‌تر شود. اختیار خرید به شما کمک می‌کند این ریسک را مدیریت کنید.
2. نداشتن پول کافی در حال حاضر: شاید 3 ماه دیگر پولتان جور شود.
3. ترس از افزایش شدید قیمت: اگر قیمت پراید ناگهان به 150 میلیون تومان برسد، دیگر توان خرید آن را نخواهید داشت. با پرداخت بیعانه، قیمت خرید آینده را برای خودتان «قفل» می‌کنید.
4. فرصت‌های دیگر: شاید با پولی که قرار بود امروز برای خرید پراید بدهید، بتوانید در جای دیگری سرمایه‌گذاری کنید و سود بیشتری کسب کنید.

سناریوهای مختلف در تاریخ سررسید (مثال پراید)

در تاریخ اول فروردین (تاریخ سررسید قرارداد)، سه حالت ممکن است برای قیمت پراید رخ دهد:

1. قیمت پراید به 120 میلیون تومان افزایش یافته است:

   1. شما (خریدار اختیار): قطعا از حق خود استفاده می‌کنید. 15 میلیون بیعانه داده‌اید، 90 میلیون دیگر هم پرداخت می‌کنید (مجموعا 105 میلیون) و خودرویی را که 120 میلیون ارزش دارد تحویل می‌گیرید. در این حالت 15 میلیون تومان سود کرده‌اید (120 – 105).
   2. فروشنده: 105 میلیون تومان دریافت کرده است. اگر خودرو را نگه می‌داشت، می‌توانست آن را 120 میلیون بفروشد. پس 15 میلیون تومان ضرر (از دست دادن سود بیشتر) کرده است.

2. قیمت پراید همان 100 میلیون تومان باقی مانده است:

   1. شما (خریدار اختیار): به نظر شما خودرو را تحویل می‌گیرید یا نه؟ بله، تحویل می‌گیرید. چرا؟ چون اگر تحویل نگیرید، 15 میلیون بیعانه شما از دست می‌رود. اما اگر تحویل بگیرید، 105 میلیون پرداخت کرده‌اید برای خودرویی که 100 میلیون ارزش دارد. در این حالت 5 میلیون تومان ضرر کرده‌اید. اما این ضرر کمتر از 15 میلیون تومانی است که در صورت عدم تحویل از دست می‌دادید.
   2. فروشنده: 105 میلیون تومان برای خودرویی که 100 میلیون می‌ارزد دریافت کرده است. پس 5 میلیون تومان سود کرده است.

3. قیمت پراید به 80 میلیون تومان کاهش یافته است:

   1. شما (خریدار اختیار): آیا خودرو را تحویل می‌گیرید؟ خیر. چرا باید 105 میلیون تومان (15 بیعانه + 90 باقیمانده) برای خودرویی بپردازید که در بازار 80 میلیون تومان است؟ در این حالت، شما از حق خود صرف‌نظر می‌کنید. تنها ضرر شما همان 15 میلیون تومان بیعانه است. می‌توانید بروید و از بازار همان پراید را 80 میلیون تومان بخرید.
   2. فروشنده: 15 میلیون تومان بیعانه را دریافت کرده و خودروی 80 میلیونی هم همچنان برای خودش است. اگر بخواهد خودرو را بفروشد، انگار آن را 95 میلیون (80 + 15) فروخته است. در مقایسه با کسانی که خودروی خود را نگه داشته و حالا 20 میلیون (100 اولیه – 80 فعلی) ضرر کرده‌اند، این فروشنده تنها 5 میلیون (100 اولیه – 95 دریافتی) ضرر کرده است.

نکته مهم در مورد فسخ قرارداد

خریدار اختیار خرید، این «اختیار» را دارد که قرارداد را به صورت یک طرفه فسخ کند (یعنی از خرید منصرف شود). در این صورت، پولی که به عنوان بیعانه (پریمیوم) پرداخت کرده، به او بازگردانده نمی‌شود و به اصطلاح «می‌سوزد». اما فروشنده چنین حقی ندارد و ملزم به اجرای تعهدات خود است.

سود و زیان خریدار و فروشنده اختیار خرید

• خریدار اختیار خرید:

  • حداکثر سود: نامحدود. هر چقدر قیمت دارایی پایه (در مثال ما پراید) بالاتر برود، سود خریدار هم بیشتر می‌شود.
  • حداکثر زیان: محدود به مبلغ پریمیوم (بیعانه) پرداخت شده.

• فروشنده اختیار خرید:

  • حداکثر سود: محدود به مبلغ پریمیوم (بیعانه) دریافت شده.
  • حداکثر زیان: نامحدود. هر چقدر قیمت دارایی پایه بالاتر برود و فروشنده مجبور به فروش با قیمت پایین‌تر از بازار شود، زیانش بیشتر می‌شود.

این عدم تقارن در سود و زیان، یکی از جذابیت‌ها و در عین حال خطرات معاملات آپشن است.

اختیار خرید در بازار بورس

حالا که با مفهوم کلی اختیار خرید آشنا شدیم، بیایید آن را به بازار بورس و سهام تعمیم دهیم.

تعریف رسمی اختیار خرید:

اختیار خرید، اوراق بهاداری است که به خریدار آن (در ازای پرداخت مبلغی مشخص به نام «پریمیوم») این «اختیار» را می‌دهد (نه الزام) که در یک تاریخ معین (تاریخ سررسید) و با یک قیمت معین (قیمت اعمال)، تعداد مشخصی از یک دارایی پایه (مثلا سهام یک شرکت) را از فروشنده خریداری کند.

• دارایی پایه (Underlying Asset): همان چیزی است که قرارداد اختیار معامله بر اساس آن تعریف می‌شود. در مثال ما، پراید دارایی پایه بود. در بورس، دارایی پایه می‌تواند سهام یک شرکت (مثل ایران خودرو)، یک صندوق سرمایه‌گذاری (مثل صندوق اهرم) یا حتی سکه و ارز باشد.
• پریمیوم (Premium): همان بیعانه‌ای است که خریدار برای کسب حق خرید پرداخت می‌کند.
• قیمت اعمال (Strike Price): قیمتی است که در قرارداد برای خرید دارایی پایه در آینده توافق شده است.
• تاریخ سررسید (Expiration Date): آخرین تاریخی است که خریدار می‌تواند از حق خود استفاده کند.

استراتژی خرید اختیار خرید

حالا که با خود اختیار خرید آشنا شدیم، ببینیم چه زمانی و چرا از استراتژی «خرید اختیار خرید» استفاده می‌کنیم.

• انتظار رشد بازار یا سهم: اصلی‌ترین دلیل خرید اختیار خرید، پیش‌بینی افزایش قیمت دارایی پایه است.

• اهرم (Leverage): با پرداخت پریمیوم (که معمولا بخش کوچکی از قیمت سهم است)، می‌توانید تعداد بیشتری سهم را کنترل کنید. اگر قیمت سهم طبق پیش‌بینی شما رشد کند، سود شما به دلیل اهرمی بودن، چندین برابر حالتی خواهد بود که خود سهم را می‌خریدید.

  • مثال پراید: با 100 میلیون تومان می‌توانستید 1 پراید بخرید. اما اگر بیعانه هر پراید 10 میلیون باشد، با همان 100 میلیون می‌توانید 10 قرارداد پیش‌خرید پراید ببندید. اگر قیمت پراید دو برابر شود، سود شما در حالت دوم بسیار بیشتر خواهد بود (البته اگر بتوانید مابقی پول 9 پراید دیگر را در سررسید جور کنید).
• کنترل ریسک و سرمایه‌گذاری کمتر: به جای خرید مستقیم سهم با مبلغ کامل، می‌توانید با پرداخت پریمیوم، همان تعداد سهم را با ریسک محدود به پریمیوم کنترل کنید. اگر پیش‌بینی شما اشتباه از آب درآید، فقط پریمیوم را از دست می‌دهید.
• خرید ارزان‌تر سهم: گاهی اوقات مجموع «پریمیوم + قیمت اعمال» کمتر از قیمت جاری سهم در بازار است. در این حالت، خرید اختیار خرید و سپس اعمال آن، راهی برای خرید سهم با قیمتی پایین‌تر از بازار است.
• صف خرید و عدم امکان خرید سهم: در روزهای مثبت بازار که بسیاری از سهم‌ها در صف خرید قفل شده‌اند و امکان خرید مستقیم آنها نیست، ممکن است بتوانید اختیار خرید آن سهم را با قیمت مناسب تهیه کنید.
• کارمزد کمتر: کارمزد معاملات اختیار معامله معمولا بسیار کمتر از کارمزد خرید و فروش مستقیم سهام است.
• استفاده از «خواب پول»: وقتی اختیار خرید می‌خرید، فقط پریمیوم را پرداخت می‌کنید. مابقی پول (قیمت اعمال) تا تاریخ سررسید در اختیار خودتان است و می‌توانید آن را در جای دیگری سرمایه‌گذاری کنید (مثلا در صندوق درآمد ثابت یا خرید طلا) و از آن سود ببرید.

عیب استراتژی خرید اختیار خرید:

بزرگترین عیب این استراتژی، احتمال از دست رفتن کل مبلغ پریمیوم پرداخت شده است. اگر قیمت دارایی پایه در جهت پیش‌بینی شما حرکت نکند و در تاریخ سررسید، اعمال قرارداد به صرفه نباشد، کل پولی که برای خرید اختیار پرداخت کرده‌اید، «می‌سوزد».

نقطه سر به سر در خرید اختیار خرید:

نقطه سر به سر قیمتی است که اگر دارایی پایه در تاریخ سررسید به آن قیمت برسد، خریدار اختیار خرید نه سود می‌کند و نه زیان (البته بدون در نظر گرفتن کارمزد). این نقطه از جمع «قیمت اعمال + پریمیوم پرداختی» به دست می‌آید. اگر قیمت دارایی پایه از این نقطه بالاتر برود، خریدار وارد سود می‌شود.

استراتژی فروش اختیار خرید

فروش اختیار خرید، روی دیگر سکه‌ی معاملات آپشن است.

• انتظار کاهش یا ثبات قیمت: فروشندگان اختیار خرید معمولا انتظار دارند قیمت دارایی پایه کاهش یابد یا حداقل افزایش چشمگیری نداشته باشد تا قرارداد اعمال نشود و آنها پریمیوم دریافتی را به عنوان سود برای خود حفظ کنند.
• کسب درآمد ثابت: برخی سرمایه‌گذاران با فروش مداوم اختیار خریدهایی که احتمال اعمال شدنشان کم است (مثلا اختیار خریدهایی با قیمت اعمال بسیار بالاتر از قیمت فعلی سهم یا با سررسید بسیار نزدیک)، سعی در کسب درآمد ثابت از محل پریمیوم‌های دریافتی دارند.

ریسک بزرگ فروش اختیار خرید:

همانطور که گفتیم، زیان فروشنده اختیار خرید نامحدود است. اگر قیمت دارایی پایه برخلاف انتظار فروشنده، به شدت افزایش یابد، او مجبور است دارایی را با قیمتی بسیار کمتر از بازار به خریدار بفروشد و متحمل زیان سنگینی شود.

• «خالی فروشی» (Naked Selling): خطرناک‌ترین حالت برای فروشنده اختیار خرید زمانی است که او خود دارایی پایه را در اختیار ندارد و صرفا با پیش‌بینی کاهش قیمت، اقدام به فروش اختیار خرید می‌کند. اگر بازار برخلاف پیش‌بینی او حرکت کند، او نه تنها باید زیان ناشی از تفاوت قیمت را بپردازد، بلکه باید دارایی پایه را از بازار با قیمت بالا تهیه کرده و به خریدار تحویل دهد. این کار به شدت پر ریسک است و بسیاری از کارگزاری‌ها اجازه خالی فروشی را به راحتی به معامله‌گران نمی‌دهند یا وجه تضمین سنگینی دریافت می‌کنند.
• «وجه تضمین» (Margin): کارگزاری‌ها برای اطمینان از اجرای تعهدات فروشنده، مبلغی را به عنوان وجه تضمین در حساب او بلوکه می‌کنند.

سود و زیان در فروش اختیار خرید:

حداکثر سود فروشنده، محدود به پریمیوم دریافتی است. زیان او اما می‌تواند نامحدود باشد.

نگاهی کلی به استراتژی های اختیار معامله

علاوه بر خرید و فروش اختیار خرید، استراتژی های دیگری نیز با استفاده از اختیار فروش و ترکیب اینها وجود دارد. در جدول زیر، خلاصه‌ای از چهار استراتژی پایه‌ی انواع قرارداد اختیار معامله (معاملات آپشن) را مشاهده می‌کنید:

استراتژی	زمان استفاده	جریان نقد اولیه	بازده	ریسک
خرید اختیار خرید	بازار صعودی	مبتنی بر بستانکاری	نامحدود	محدود
فروش اختیار خرید	بازار خنثی یا نزولی	مبتنی بر بدهکاری	محدود	نامحدود
خرید اختیار فروش	بازار نزولی	مبتنی بر بستانکاری	نامحدود	محدود
فروش اختیار فروش	بازار صعودی یا خنثی	مبتنی بر بدهکاری	محدود	نامحدود

جریان نقد اولیه مبتنی بر بستانکاری یعنی در ابتدا پولی از حساب شما کسر می‌شود (برای پرداخت پریمیوم). جریان نقد اولیه مبتنی بر بدهکاری یعنی در ابتدا پولی به حساب شما واریز می‌شود (از محل دریافت پریمیوم).

جمع‌بندی

اختیار خرید ابزاری قدرتمند و انعطاف‌پذیر در بازارهای مالی است که می‌تواند برای اهداف مختلفی مانند کسب سود از رشد بازار، پوشش ریسک، یا کسب درآمد مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، مانند هر ابزار مالی دیگری، دارای ریسک‌های خاص خود است. درک کامل مفاهیم، مزایا، معایب و ریسک‌های مرتبط با اختیار خرید، پیش از ورود به این نوع معاملات، امری ضروری است. همیشه به یاد داشته باشید که سرمایه‌گذاری آگاهانه، کلید موفقیت در بازارهای مالی است.

استراتژی بول کال اسپرد، یک تکنیک معاملاتی در بازار آپشن است، که با خرید یک گزینه خرید (کال) و فروش یک گزینه خرید دیگر با قیمت اعتصابی بالاتر، به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که از افزایش قیم دارایی پایه بهره‌مند شوند در حالی که ریسک و هزینه‌های معاملاتی را کاهش می‌دهند.